125 jaar Wilhelminapark, geactiveerd door licht

Ontwerpers Chris Kievid en Lars van Vianen over hun plan voor het kunstvisietraject van het Wilhelminapark

Met veel enthousiasme leggen Chris en Lars uit dat de plaat gebaseerd is op het principe van de lithofaan. Dit is een techniek waarbij materiaal van een porseleinen plaat wordt weggehaald waardoor er op bepaalde plekken, afhankelijk van de dikte van het overgebleven porselein, veel of weinig licht door de plaat heen komt. Het resultaat: een driedimensionaal oppervlak waaruit een afbeelding ‘oplicht’ zodra er een lichtbron achter wordt geplaatst. Dit relatief eenvoudige principe vormt voor hen de aanzet tot het denken over een nieuwe kunstvisie voor het Wilhelminapark rondom het thema licht. De ambitie is een medium te ontwerpen waarmee mensen of dingen een interactie kunnen aangaan, daarbij gebruik makend van licht. Hoe dat precies werkt en hoe het eruit zou kunnen zien is het onderwerp van gesprek aan de tafel bij Parkzicht.

In de zomer van 2023 plaatste Witte Rook een open call voor ‘kunst in de openbare ruimte’. Ze zochten kunstenaars die werken met licht, audio, storytelling of natuurlijke en biologische elementen om te starten met een kunstvisietraject voor het Wilhelminapark in Breda. Onder andere met behulp van kunst wil de gemeente Breda het park, een van de oudsten in Breda, een opfrisbeurt geven. Ze willen het park weer in zijn oude glorie herstellen zonder daarbij de huidige situatie uit het oog te verliezen. Daarom is er gezocht naar manieren om het park opnieuw te definiëren en diens rijke geschiedenis kenbaar te maken.

Een van de wensen voor het Wilhelminapark is de ontwikkeling van een lichtkunstwerk dat in de avonduren als een lichtbron fungeert in het park en overdag als een object aanwezig is. Precies deze zinsnede trok de aandacht van Chris Kievid tijdens het lezen van de open call, hij vertelt: “wat mij triggerde bij de open call van Witte Rook is dat ze vroegen om een kunstwerk dat zowel overdag als ’s avonds kwaliteit heeft”. Het principe van de lithofaan is hiervoor zeer geschikt, legt Chris uit, “met licht heeft het kwaliteit want je ziet de afbeelding en zonder licht heb je een reliëf. De informatie zit al in het materiaal verankert, maar komt alleen onder bepaalde omstandigheden naar buiten. Je moet het activeren met licht en vanuit dat principe zijn wij gaan doordenken.”

Activatie door licht

Het principe van de lithofaan biedt eindeloze mogelijkheden denken Chris en Lars, het is een simpel gegeven met veel potentie. De plaat die ze als voorbeeld meenamen toont altijd dezelfde afbeelding ongeacht de hoeveelheid licht of de stand van de zon. Dat is echter nog niet wat het moet zijn, volgens de ontwerpers. “Zoals de testplaat nu is, is het goed te programmeren. Maar dit is slechts de hedendaagse versie van de lithofaan. De vraag die wij willen stellen is: hoe kunnen we er meer van maken? Hoe kunnen we het zo maken dat het op die locatie, met die inval van het zonlicht op dat moment van de dag die specifieke afbeelding toont? Dan wordt het interessant, dan kun je verhalen gaan vertellen.” De ambitie is dus om te werken met de stand van de zon en het ontwerp zo vorm te geven dat het op verschillende momenten van de dag, afhankelijk van de lichtinval of de hoeveelheid licht, verschillende afbeeldingen toont. Om 12 uur ’s middags is de lichtinval en kracht van de zon anders dan om 17 uur, en ze hopen het materiaal zo vorm te kunnen geven dat er meerdere afbeeldingen in verwerkt kunnen worden die reageren op de hoeveelheid licht. ’s Avonds zou het ontwerp bijvoorbeeld geactiveerd kunnen worden door middel van kunstlicht.

Het uitgangspunt voor het concept van Chris en Lars is analoog, een bewuste keuze omdat ze iets willen ontwerpen dat duurzaam is en geen gebruik maakt van elektronica dat gevoelig is voor allerlei weersomstandigheden. Het doel is dat het ontwerp altijd werkt tenzij de omgevingsfactoren waarmee een interactie wordt aangegaan er niet meer zijn; als er simpelweg geen licht is bijvoorbeeld. Dat hopen ze te realiseren door natuurkundige en biologische principes te bestuderen en die vervolgens slim om te vormen in het ontwerp. “Denk aan een regenboog in licht, hoe kunnen we dit soort dingen gebruiken in ons ontwerp?” Door de vele technologische ontwikkelingen en innovaties van de afgelopen decennia, is de technologie nu in staat om ons weer dichter bij natuurlijke principes te brengen en op een veel dieper niveau met deze principes te ontwerpen omdat ze beter te doorgronden zijn. “Dat is fascinerend”, legt Chris uit, “je kunt echt met materialen ontwerpen, met lichtbreking, met micro-texturen, enzovoorts. Dat is ook wat we hier proberen te doen, we spelen met het principe van natuurlijke lichtbreking en maken gebruik van technische innovaties om dat te incorporeren in ons ontwerp op de manier zoals wij willen dat het werkt.”

Een interactief ontwerp: samenwerken met de buurt, de gemeente en de elementen

Interactie ligt aan de basis van de ontwerppraktijk van Chris en Lars. “Het is de rode draad in alles wat we doen”, vertelt Lars. Op zijn website noemt Chris zich niet voor niets een ‘interactivist’: interactie en activisme komen samen in zijn praktijk. Ze werken met interactie in de breedste zin van het woord, dat kan interactie zijn tussen mensen, digitale media of de elementen. Daardoor ontwerpen ze zelden een autonoom, afgerond werk; in plaats daarvan zijn ze geïnteresseerd in het ontwerpen van een ‘medium’ waarbinnen participatie kan plaatsvinden met een nog onvoorspelbare uitkomst. Ze ontwerpen als het ware de spelregels van een spel dat door anderen – mensen, dieren, het weer, enzovoort – kan worden gespeeld. In dit geval is het medium het principe van de lithofaan waarop ze willen voortborduren en dat ze willen inzetten als drager van de interactie.

Een interactie ontwerpen kan echter niet zonder dat deze wordt ingebed in een bepaalde context. Die context wordt in het geval van het Wilhelminapark gevormd door de historische achtergrond van het park en de waarde die de plek heeft voor de huidige omwonenden. De buurtbewoners zijn voor Chris en Lars daarom een van de belangrijkste actoren in het speelveld: “Deze mensen hebben net als wijzelf, de gemeente, het weer, enzovoort, invloed op de uiting. Het is een dynamiek en dat ga je vormgeven.” Het medium dat ze gaan ontwerpen bestaat straks uit een bepaald materiaal. In dat materiaal ligt informatie – bijvoorbeeld historische afbeeldingen van het Wilhelminapark – besloten die wordt geactiveerd door licht. Deze informatie komt voort uit de historie van de plek, de buurt en de omgeving eromheen. Het uiteindelijke streven is om historische verhalen te vermengen met hedendaagse verhalen en daarmee toekomstige vergezichten te verkennen. Door verschillende tijdsaspecten te integreren in het ontwerp kunnen ze allerlei verbeeldende en verwonderende verhalen vertellen met licht.

De volgende stap

Hoe het ontwerp eruit komt te zien, dat weten Chris en Lars nog niet zeker. Een van de ideeën waar ze mee spelen en waar ook de gemeente veel interesse in heeft is het betrekken van de straatverlichting bij het ontwerp. Stel je zou de techniek van afbeeldingen die reageren op licht implementeren in de straatverlichting in het park, leggen ze uit, dan kun je verhalen vertellen door per lantaarnpaal een nieuw ‘snapshot’ toe te voegen aan het verhaal. Je loopt dan als het ware langs een verhaal dat na verloop van tijd evolueert omdat de lichtinval is veranderd. Verhalen die eerst verborgen bleven komen zo letterlijk weer aan het licht en bieden de omwonenden de kans om erop te reflecteren, erbij af te spreken en zich thuis bij te voelen. “De mensen hier zijn trots op het park en kennen de verhalen, dat willen we graag met hen vormgeven. Als het lukt om dat te activeren dan zijn we geslaagd in onze missie.”

De eerste fase van het visietraject loopt bijna op zijn einde. Binnenkort presenteren Chris en Lars hun plan aan de gemeente, de buurt en aan Witte Rook. Daarna hopen ze verder te mogen met de schetsopdracht om daadwerkelijk handen en voeten te geven aan hun plan. “Wat we nu hebben dat werkt, we moeten het alleen nog maar verfijnen.” Een volgende fase zou inhouden dat ze testontwerpen gaan maken en samen met de buurt te gaan nadenken over de verhalen die er verteld mogen worden over het Wilhelminapark.

Dit artikel is gepubliceerd op de website van Witte Rook in december 2023: 125 jaar Wilhelminapark, geactiveerd door licht