Aandacht voor water. Een bezoek aan EMOTIONS ARE OCEANS bij Radius – Centrum voor Hedendaagse Kunst
Op een zonovergoten zondagmiddag, precies een week na de officiële opening, bezoek ik RADIUS – Centrum voor Hedendaagse Kunst en Ecologie. Het nieuwe kunstcentrum is gevestigd in het voormalige pomphuis en ondergrondse waterbassin van de watertoren in Delft. Geheel in lijn met de oude functie van de ruimte gaat de openingstentoonstelling EMOTIONS ARE OCEANS over water. In dit deel van de wereld hebben we maar weinig aandacht voor water, ook al bedekt dit element 71 procent van het aardoppervlak. RADIUS wil daar met deze tentoonstelling verandering in brengen door de blik te richten op de wereldwijde watercrises, die door de mens veroorzaakt zijn, en ons aan te zetten tot nadenken over het belang van water.
Bij binnenkomst in het oude pomphuis loop ik door de ruimte en daal via een trap af naar beneden, richting de tentoonstelling. EMOTIONS ARE OCEANS telt dertien kunstwerken en is het eerste hoofdstuk van RADIUS’ jaarprogramma Benedenwereld, dat in vier hoofdstukken ondergrondse ruimtes verkent zoals deze worden waargenomen in onder andere de kunst, literatuur, mythologie en wetenschap. De titels van de andere hoofdstukken zijn al bekend: hoofdstuk twee heet Climate of Concern, hoofdstuk drie Verstrengeld leven en hoofdstuk vier Stilte voor de storm.
Eenmaal beneden aangekomen kan het contrast met de warme, zonnige dag bijna niet groter: buiten strakblauw en 25 graden, binnen grijs, donker en koud, heel koud. Ik moet even wennen aan de temperatuur en me oriënteren in de ruimte. Het waterbassin heeft een cirkelvormige plattegrond waardoor alle wanden rondlopen en je als het ware steeds dieper tot het middelpunt van de cirkel doordringt. Alle tentoonstellingen van RADIUS vinden in deze ronde ruimte plaats, wat de inspiratiebron vormde voor de naam van het centrum: de ‘radius’ is de afstand van het middelpunt van een cirkel tot een willekeurig punt op de rand.
Het eerste werk dat ik tegenkom in de buitenste schil van de tentoonstelling is Unknown aquazone (2020) van Josèfa Ntjam. Het stelt een manshoog aquarium voor waarvan het glas aan de lange kanten is voorzien van een kleurrijke fotomontage. Op de kopse kanten is te zien dat het aquarium niet gevuld is met vissen of water, maar met grote organische stalagmieten die baden in een oranjeachtige gloed. De twee kleine schermen die achter het geprinte glas geplaatst zijn, laten de fotomontages tot leven komen door er bewegende vormen op te projecteren. Met dit aquarium wil Ntjam het heden met het verleden verbinden en persoonlijke verhalen verenigen met historische gebeurtenissen. Het levert intrigerende fotomontages op, waarin de familiefoto’s van Ntjam overlopen in beelden van Kameroense revolutionairen, die op hun beurt weer worden ondergedompeld in symbolen van Afrikaanse watermythen.
Ik volg de kromming van de ruimte en ga zitten op een betonnen rand om het videowerk ~~~~ (2021) van Sami Hammana te bekijken. De video is indrukwekkend. Aan de hand van de probleemstelling ‘How to make sense of things that can’t be sensed’, onderzoekt Hammana welke geheimen er onder het wateroppervlak schuilgaan. Door processen zichtbaar te maken die zich doorgaans aan het oog onttrekken, wordt langzaam duidelijk dat het onderzeese kabelnetwerk waarop onze digitale wereld draait angstaanjagend veel gelijkenissen vertoont met de vaarroutes van koloniale schepen. Aan het einde van de video blijkt dat het aanleggen van de kabels wordt gedaan door veelal zwarte arbeidsmigranten die wekenlang rondjes lopen op een schip om de kabels af te rollen. Een indringende climax waarmee Hammana aantoont dat koloniale machtsstructuren nog steeds onder en boven de oppervlakte blijven voortbestaan.
Als ik de koptelefoon afzet en doorloop naar de volgende kunstwerken valt me op dat er een ritme zit in de gepresenteerde werken. Na het videowerk van Hammana volgt een installatie op de grond, waarna er een video komt en vervolgens weer een installatie. Gestileerde ensceneringen worden steeds opgevolgd door bewegend beeld. Het maakt een bezoek aan EMOTIONS ARE OCEANS afwisselend, maar ook wat traag. Veel videowerken bekijken kost tijd en duurt voor je gevoel lang, zeker in een koude ruimte. Toch weten de meeste werken mijn aandacht te grijpen. Zo toont de video Deep Weather (2013) van Ursula Biemann met prachtig beeldmateriaal de relatie tussen uitputting van grondstoffen en ontheemde gemeenschappen, heeft Müge Yilmaz voor Circle of Necessities (2013 – heden) een duizelingwekkend aantal plastic waterflesjes van verschillende merken verzameld om de privatisering van water te bekritiseren, en kun je in de omvangrijke installatie Liquid properties (2018) van Marjolijn Dijkman en Toril Johannessen zien wat er gebeurt met microben in het water zodra deze gevangen zijn in glazen bollen.
Bijna aan het einde van de tentoonstelling aangekomen en weer op weg vanuit de kern van de cirkel richting de buitenste schil, loop ik langs Retreat (2019) van Xandra van der Eijk. De kwetsbare situatie waarin de wereldwijde watermassa’s zich bevinden is me gedurende de tentoonstelling steeds duidelijker geworden. Het besef daalt in dat wij in Nederland – en de rest van de wereld – moeten stoppen met ‘strijden tegen het water’ om het in plaats daarvan beter te beschermen. Retreat verbeeldt dit treffend. De drie witte kunststof vormen, die liggen op een rechthoekige blauwe sokkel, zijn replica’s van de voet van een gletsjer die sinds het scannen door Van der Eijk en haar team in 2019 waarschijnlijk nog verder zijn gesmolten.
Zodra ik weer buiten sta en de zon me tegemoet straalt merk ik dat ik iets minder goed kan genieten van het mooie weer. Al in de trein op weg naar Delft probeerde ik de titel van de tentoonstelling te begrijpen maar nu pas snap ik het. Ik voel me verdrietig over de teloorgang van de waterwereld, machteloos omdat ik niets kan veranderen, schuldig dat wij in het rijke Nederland wonen met dijken om ons te beschermen, gefrustreerd dat er niet sneller maatregelen tegen klimaatverandering worden genomen. Mijn emoties zijn oceanen geworden.
Dit artikel is gepubliceerd in Tubelight #121 in juli-september 2022 en online te lezen op de website van Tubelight: Aandacht voor water
